Morgen is het 90 jaar geleden dat Adolf Hitler rijkskanselier werd in Duitsland. Complottheorieën met Joden in een hoofdrol tieren nog altijd welig, weliswaar in een modern jasje. “Ze zullen ook altijd bestaan omdat complotten nu eenmaal een eenvoudige verklaring voor complexe problemen bieden”, zegt onderzoeker Joodse filosofie Dennis Baert in “Het uur van de waarheid”.
Van hiphopper en societyfiguur Ye West, en Amerikaans Republikeinse politica Marjorie Taylor Greene tot de Nederlandse politicus Thierry Baudet: alle drie zijn ze de voorbije jaren beschuldigd van antisemitische uitspraken. Alle drie gebruiken ze ook verwijzingen naar theorieën die Joden in een complot zien waarin een duistere elite wereldwijde macht probeert uit te oefenen.
Taylor Greene verwees (in een intussen verwijderde facebookpost) zelfs naar een ietwat gekke complotvariant waarin vanuit de ruimte met lasers brand werd gesticht door mensen met jawel… een Joodse achtergrond, de zogenoemde Jewish Lasers Theorie.
Impact coronapandemie en Russische invasie
Antisemitisme kent veel vormen en die komen lang niet allemaal uit extreemrechtse hoek. Een Britse studie wijst bijvoorbeeld op een toename van antizionistisch gerelateerd antisemitisme, tegen de staat Israël en het Palestijnse conflict, eerder aanwezig bij sommige moslimgroeperingen en extreemlinkse groeperingen.
De Belgische Liga tegen het Antisemitisme uitte in 2021 nog forse kritiek op een foto die Rajae Maouane, van de Franstalige groene partij Ecolo, postte op Instagram, waarbij een lied te horen was waarin in het Arabisch zou worden opgeroepen tot strijd tegen de ‘zonen van Zion’.
Antisemitisme is terug van nooit echt weggeweest. De coronapandemie en de Russische invasie in Oekraïne hebben het antisemitisme in Europa aangewakkerd, stelt het Grondrechtenbureau van de Europese Unie FRA, in een rapport dat de periode van 2011 tot 2021 bekijkt.
Eind vorig jaar riep Pinchas Goldschmidt, de verbannen opperrabbijn van Moskou, Joden op Rusland te verlaten nu het nog kan, voordat ze tot zondebok worden gemaakt voor de ellende die de oorlog in Oekraïne veroorzaakt.
In België maakt website antisemitisme.be, melding van een recordaantal van 119 incidenten in 2021, waarvan het in 83 gevallen om online pesterijen ging.
Van welke kant ook, rechts dan wel links, volgens een onderzoek van de Utrecht Data School gingen in 2020 liefst 200.000 Nederlandstalige berichten rond op sociale media met een antisemitische ondertoon. Hoewel er veel vormen zijn van antisemitisme, duikt de Jood bovendien nog steeds vaak op in complotten. Dat is vooral zo op Twitter en Telegram, meldt het onderzoek.
Vaak gaat het dan over vage verwijzingen naar rijke Joodse families die achter de schermen aan de touwtjes trekken als echte machthebbers van de wereld. Uitspraken over hoe de Joodse bankiersfamilie Rothschild of de Hongaars-Amerikaanse zakenman George Soros een sturende rol spelen in zowel de financiële, medische en culturele wereld als in de media tieren welig op het internet.
Hoewel al veel verhalen zijn ontkracht (voorbeelden leest u hier, hier en hier), blijven andere verhalen gretig rondgaan. Hoe komt dat?
“Die theorieën zullen er altijd zijn”, zegt Dennis Baert, onderzoeker Joodse filosofie in de podcast “Het uur van de waarheid”. Baert is verbonden aan de Universiteit Antwerpen en het Instituut voor Joodse Studies. “Uiteraard baart dat zorgen.”
“Ik vergelijk dat soort complotten graag met de drugsmaffia. Die is er ook altijd zijn en moet ook altijd bestreden worden, maar wordt pas echt een groot probleem wanneer ze infiltreert in de reguliere economie en zo ook echt weegt op de maatschappij als geheel.”
“Zo zie ik het ook met Joodse complotten. Zolang het bij figuren als Ye West of Alex Jones blijft of een groep gefrustreerde mensen op het internet, heeft het een eerder beperkte maatschappelijke impact. Als het uitbreidt naar bredere geledingen in de samenleving zitten we wel met een probleem.”
Eenvoudige uitleg voor veranderingen in complexe maatschappij
Volgens Baert is er een verschil tussen Jodenhaat van voor de 19e eeuw, met een eerdere religieuze inslag en de complotten die we vandaag kennen. “Na de 19e eeuw treden veel economische veranderingen op met een grote maatschappelijke impact. Dan ontstaat een ander soort complotverhalen met joden in een hoofdrol.”
Verhalen die een eenvoudige uitleg geven bij veranderingen in een complexe maatschappij: dat van een duistere elite die de wereld wil domineren. “Een verhaallijn die we ook vandaag terugzien in tal van verhalen.”
Baert haalt een aantal voorbeelden aan, waarvan het bekendste misschien wel “De protocollen van de wijzen van Sion”. Een geschrift uit Rusland, vermoedelijk begin 20e eeuw geschreven, met een verslag van een bijeenkomst van een groep Joden die streeft naar een nieuwe wereldorde.
De protocollen zijn intussen al sinds de jaren twintig als complete vervalsing ontmaskerd, maar de idee van die nieuwe wereldorde is blijven hangen en was onder meer gangbaar tijdens de jaren dertig en veertig en ook later nog.
Ook de voorbije jaren zijn nieuwere soortgelijke theorieën opgedoken, over pakweg de bewuste verspreiding van corona die als doel zou hebben om een nieuwe wereldorde te scheppen. De hoofdpersonages zijn wat inwisselbaar naargelang waar het verhaal rondgaat, maar ook hier duiken de namen van de Rothschilds en Soros die aan de touwtjes trekken continu op.
Soros (of de door hem opgerichte Open Society Foundation) wordt door conservatief en extreemrechts Amerika aanzien als de spil in mogelijke verkiezingsfraude, aanstoker van de Black Lives Matter-beweging en veel meer. Anderzijds wordt Soros vanuit Rusland dan weer beschuldigd van mensenhandel en het aansturen van politieke leiders in Oekraïne.
Dan is er nog die vreemde Jewish Laser Theory, een relatief nieuwe theorie, waarin met lasers vanuit de ruimte bosbranden worden gesticht in California, met jawel, opnieuw een rol voor de familie Rothschild. Een theorie die bijvoorbeeld gepost werd op sociale media (en later ook weer verwijderd) door Marjorie Taylor Greene.
“Het zijn altijd nieuwe combinaties van bestaande elementen”, zegt Baert. “We leven in een gepolariseerde maatschappij waarbij bepaalde overtuigingen ook je identiteit bepalen. Dus, als feitelijke elementen je wereldbeeld doorprikken, zoek je liever naar een alternatieve en eenvoudige uitleg dan toe te geven. Dan is een complot voor sommigen aannemelijk: een eenvoudige uitleg voor een ingewikkelde problematiek.”
“Bijvoorbeeld: wetenschappers linken het stijgend aantal bosbranden aan de opwarming van de aarde. Als je alles wat naar klimaatopwarming ruikt, linkt aan een linkse elite, moet je een andere uitleg kunnen geven. Dan komen sommigen dus uit bij een gek complot waarin joden een dubieuze rol spelen.”
Het hondenfluitje
Welke rol spelen politici? Zij lijken soms wel eens de theorieën als hondenfluitje te gebruiken om bepaalde groepen in de maatschappij te bereiken. “Neem nu Viktor Orbán, premier van Hongarije. Normaal toont hij een vriendelijk gelaat naar de Joodse gemeenschap in Hongarije, maar hij geeft ook op een slimme manier een signaal naar een bepaalde aanhang.”
“Als ik bijvoorbeeld naar zijn laatste overwinningstoespraak luister, in april vorig jaar, verwijst hij onder meer naar twee van zijn naar eigen zeggen grootste vijanden: George Soros en president Volodimir Zelenski van Oekraïne. Beiden Joden. Is dat een toeval? Ik durf daar vragen bij stellen”, zegt Baert.
Baert komt trouwens zelf uit de Joodse gemeenschap en werd ook al aangesproken over denkbeelden die de mainstream bereiken. “Ik ben ooit eens aangesproken door een (niet-Joodse) man die – niet eens zo slecht bedoeld – kwam vertellen dat het toch straf is dat de Joden alle banken in de wereld controleerden. Dus ja, je ziet complottheorieën toch doorgroeien tot een bepaald deel van een mainstream discours. Dus uiteraard baart het zorgen.”